ARTYKUŁ: Rośnie liczba przesiedlonych artystów w Europie. Czy branża artystyczna ponosi zbiorową odpowiedzialność?

25 września 2024 r.

Artyści i myśliciele byli przez całe wieki piętnowani za mówienie władzom prawdy. Od starożytnych Greków, którzy spotykali się z ostracyzmem w Atenach, ponieważ byli postrzegani jako zagrożenie dla demokracji, po historię z XIV wieku, gdy azerski poeta propagujący poglądy sufickiej sekty Hurufi został stracony za otwartość w wyrażaniu swoich opinii. Koncepcja wolności słowa, wywodząca się z greki, pochodząca od terminu „parezja”, czyli otwartej mowy, pojawia się w dyskursie dotyczącym praw obywatelskich i w polityce od lat 40. i 50. XX wieku. Termin ten został spopularyzowany w serii wykładów wygłoszonych przez francuskiego filozofa Michela Foucault na Uniwersytecie Berkley w Kalifornii w 1983 roku  ^1  1  Michel Foucault, „The Meaning and Evolution of the Word Parrhesia” [Znaczenie i ewolucja słowa parezja], w: Discourse & Truth: The Problematization of Parrhesia [Dyskurs i prawda. Problematyzacja parezji.] (1983; 1999), https://foucault.info/parrhesia/foucault.DT1.wordParrhesia.en/, [dostęp: 2018 r.]. ↩︎ i od tego czasu stosuje się go w odniesieniu do artystów. Prawdopodobnie koncepcja „artist-at-risk” [artysty zagrożonego] została zainspirowana pierwszą konferencją Scholars at Risk, która miała miejsce na Uniwersytecie w Chicago w 1999 roku i przypuszczalnie po raz pierwszy została użyta do opisania artystów w 2005 roku przez Todda Lestera, założyciela freeDimensional, ograniczonej czasowo inicjatywy (2006-2014), sieciującej artystów potrzebujących tymczasowego schronienia przed prześladowaniami, których doświadczali w swoich krajach, z rosnącą liczbą rezydencji artystycznych.

Niniejszy artykuł opiera się na interwencji przygotowanej dla Warszawskiego Obserwatorium Kultury (WOK) z okazji Międzynarodowej Konferencji Badań nad Polityką Kulturalną (ICCPR), która odbyła się w Warszawie 21 sierpnia 2024 roku. Moje obserwacje opierają się na 14-letnim doświadczeniu, które zdobywałam w latach 2009-2023 podczas pracy jako „case workerka” i rzeczniczka artystów doświadczających prześladowań i poszukających wsparcia, w tym w relokacji do Unii Europejskiej (UE). W tym okresie prowadziłam działania rzecznicze wśród europejskich sieci kulturalnych i osób odpowiedzialnych za kształtowanie polityki kulturalnej, starając się podnosić powszechną świadomość na temat rosnącej liczby przypadków relokacji artystów do Europy w celu uzyskania ochrony. Stoję na stanowisku, że europejski sektor kultury i sztuki ma zobowiązania wobec artystów przybywających do naszych krajów i powinien przyjąć ich jako pełnoprawnych partnerów w międzynarodowym chociaż często marginalizowanym sektorze kultury.

W niniejszym opracowaniu poruszono wybrane aspekty kontekstu, w jakim funkcjonują artyści i pracownicy sektora sztuki, tacy jak kuratorzy, reżyserzy teatralni, wydawcy i inne osoby, które doświadczają prześladowań ze względu na swoją twórczość lub praktykę artystyczną w kraju pochodzenia i które w związku z tym potrzebują pomocy, w tym możliwości relokacji w celach uzyskania ochrony. Zawiera ono również definicje najważniejszej terminologii, podstawowych przepisów prawa międzynarodowego i podmiotów zaangażowanych w omawiane procesy. Omówiono w nim również najczęstsze przeszkody, z jakimi borykają się prześladowani artyści, a także wskazano możliwości zapewnienia im bardziej sprawiedliwego wsparcia i solidarności przez środowisko.

Wolność wypowiedzi jest jednym z najbardziej powszechnych praw człowieka. Jego prawomocność na arenie międzynarodowej została ugruntowana w traktatach Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczących praw człowieka i wolności słowa, takich jak Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (MPPGSiK) oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP). Dokumenty te są prawnie wiążące dla 174 państw-sygnatariuszy. Mimo że dziennikarze, często będący celem ataków za przekazywanie prawdy opinii publicznej, mogą od lat liczyć na ochronę i wsparcie za sprawą kampanii prowadzonych na rzecz ich praw, dopiero stosunkowo niedawno zaczęto się przyglądać sytuacji artystów, mówiących niekiedy niewygodną prawdę. Niemniej jednak to, co artyści przekazują przez swoją twórczość nie zawsze jest oczywiste. Używają metafor, wieloznaczności, aluzji i ironii; mogą prowokować do reakcji i myślenia wykraczającego poza przyjęte status quo. Wolność twórczości artystycznej, czy też wolność sztuki, to terminy, które coraz częściej pojawiają się w dyskursie branżowym, a które zostały doskonale zdefiniowane przez Faridę Shaheed, pierwszą Specjalną Sprawozdawczynię ONZ ds. praw do kultury. W swoim raporcie z 2013 roku pt. „Prawo do wolności wypowiedzi artystycznej i twórczości” przedstawiła ona niektóre z powodów, dla których wolność artystyczna może wydawać się złożonym zagadnieniem, ale ma zasadnicze znaczenie:

Artyści zapewniają ludziom rozrywkę, ale także wnoszą wkład w debaty społeczne, niekiedy proponując kontrdyskursy i potencjalne argumenty przeciw istniejącym ośrodkom władzy. Aktywność artystyczna jest niezbędna dla rozwoju dynamicznych kultur i funkcjonowania demokratycznych społeczeństw. Twórcza ekspresja i kreacja są integralną częścią życia kulturalnego, co wiąże się z kontestowaniem znaczeń i rewizją kulturowo odziedziczonych idei i koncepcji. Najważniejszym zadaniem przy wdrażaniu uniwersalnych norm praw człowieka jest zapobieganie arbitralnemu uprzywilejowaniu pewnych punktów widzenia ze względu na ich tradycyjny autorytet, pozycję instytucjonalną lub ekonomiczną, czy też dominację demograficzną w społeczeństwie. Zasada ta leży u podstaw każdej kwestii podnoszonej w debacie na temat prawa do wolności wypowiedzi artystycznej i kreatywności oraz jego ewentualnych ograniczeń.

Shaheed, 2013: 3

Organizacje takie jak działający od 1921 roku PEN International, czy powstały w 1972 roku brytyjski Index on Censorship, zostały założone w celu wspierania prześladowanych pisarzy. W 1998 roku założono Freemuse, początkowo zajmującą się tylko muzykami, a od 2014 roku wszystkimi artystami, która bada różne przypadki dyskryminacji w świecie artystycznym, występuje w imieniu cenzurowanych, prześladowanych i więzionych muzyków i artystów oraz prowadzi zakulisowe negocjacje na rzecz ich wolności i bezpieczeństwa. Freemuse jest jedyną organizacją, która corocznie publikuje statystyki na temat przypadków naruszeń wolności wypowiedzi artystycznej. Działająca od 1993 roku organizacja ICORN (Międzynarodowa Sieć Miast Schronienia) została powołana do życia w 2006 roku i początkowo miała na celu świadczenie pomocy tylko pisarzom, ale dzisiaj działa na arenie międzynarodowej i zrzesza ponad osiemdziesiąt miast, które goszczą pisarzy i innych artystów szukających schronienia przed prześladowaniami.

Zagrożeni artyści (ang. „artists-at-risk”) to twórcy, których prace ukazują prawdę o władzy, wspierają ideały sprawiedliwości społecznej i korzystają z przynależnych im praw człowieka, które jednak są bezpośrednio zagrożone, nadużywane lub naruszane. Używamy ogólnego terminu „cenzura”, ale jej skutki mogą mieć różne natężenie – mogą tylko wywoływać irytację, ale także stanowić śmiertelne zagrożenie. Na całym świecie coraz więcej uwagi poświęca się artystom zagrożonym. Organizacja Artists at Risk (AR), założona w Finlandii w 2013 roku, a obecnie mająca siedzibę w Niemczech, znacząco rozszerzyła zakres swoich działań w odpowiedzi na inwazję Rosji na Ukrainę w 2022 roku. Artyści, którzy wnioskują do niej o ochronę otrzymują możliwość odbycia krótkoterminowych rezydencji w innym kraju, oferowanych w ramach globalnej sieci rezydencyjnej. W 2017 roku zainicjowano z kolei projekt Artists at Risk Connection (ARC) początkowo prowadzony przez organizację PEN America, mający na celu wspieranie zagrożonych artystów przez udostępnianie im globalnej bazy danych organizacji i instytucji dysponujących zasobami, z których mogą skorzystać. W ramach projektu działają obecnie cztery regionalne przedstawicielstwa, które prowadzą działania ukierunkowane na zwiększenie widoczności problemu ochrony wolności artystycznej. Prowadzonych jest również wiele innych przedsięwzięć, w tym rezydencje przeznaczone dla zagrożonych artystów, a także powstają inicjatywy regionalne, takie jak program al Mawred al Thaqafy’s Stand for Art w krajach arabskojęzycznych, sieci wsparcia rezydencji w Afryce i Ameryce Łacińskiej oraz szereg działań podejmowanych w Stanach Zjednoczonych.

Wolę używać terminu „przemieszczeni artyści” niż „prześladowani artyści” czy „zagrożeni artyści”. Są to przede wszystkim artyści, których sytuacja może, ale nie musi, mieć tymczasowy lub głęboki wpływ na ich twórczość. Są to:

[A]rtyści, których przemieszczenie, wynikające z mocnego zaangażowania w działalność artystyczną, było w dużej mierze mimowolne, stanowiąc jedyną rozsądną, dostępną dla nich opcję. Są to artyści na wygnaniu, zmuszeni do opuszczenia swojego rodzinnego terytorium, środowiska społeczno-kulturowego i regularnej działalności artystycznej z powodu wielu czynników. Mogą one obejmować konflikty zbrojne, klęski żywiołowe i poważne zmiany klimatyczne, naruszenia praw człowieka, takich jak ochrona i obrona wolności słowa, praw kobiet, praw dzieci, prawa do edukacji, wolności religijnej, wolności orientacji seksualnej, a także okoliczności pozbawiające ich praw ekonomicznych i praw kulturalnych. Ze względu na odmowę lub odroczenie przyznania statusu prawnego w kraju przyjmującym, ich status obywatelski może się zmieniać: mogą ubiegać się o azyl, uzyskać (lub nie) status uchodźcy, działać w ukryciu lub po prostu zostać sklasyfikowani jako migranci. Ponieważ często wyrażają prawdę wobec władzy, represyjne struktury funkcjonujące w ich rodzimych krajach chcą ich uciszyć. Ze względu na uprawianą przez nich sztukę spotykają się z cenzurą, prześladowaniami, łamaniem podstawowych praw człowieka, więzieniem, przemocą fizyczną i psychiczną, a nawet śmiercią. Są to artyści, którzy nie posiadając statusu obywatelskiego w kraju przyjmującym, nie mogą korzystać z tych samych praw, co inni artyści, którzy są obywatelami lub posiadają status prawny nadający im prawa równe obywatelom.

DeVlieg, „Bridging Citizenship”, 2022: 91

O ile organizacja Freemuse i inne podmioty podejmowały próby oszacowania liczny artystów, których dotyczy problem przemieszczenia, jest to trudne zadanie. Jak czytamy w opracowaniu Freemuse pt. „The State of Artistic Freedom” [Sytuacja wolności artystycznej]:

Charakter cenzury, a w szczególności autocenzury, uniemożliwia próbę uchwycenia pełnego zakresu represji wobec wolności artystycznej. W krajach autorytarnych, w których cenzorzy stosują m.in. groźby przemocy fizycznej, więzienie i działania prawne, te narzędzia spełniają funkcję prewencyjną. W krajach z pozoru demokratycznych cenzura, stosowana w sposób niemal niezauważalny, służy ograniczaniu swobody wypowiedzi artystów. Poruszając kontrowersyjne tematy, artyści niekiedy ryzykują utratę niezbędnego finansowania i sponsorów, co w niepewnym finansowo sektorze kultury i sztuki może przyczynić się do zahamowania kreatywności.

Freemuse, 2024:11

Doroczny raport Freemuse z 2020 roku pt. „The State of Artistic Freedom” wymienia 711 przypadków stosowania przemocy wobec przejawów swobody artystycznej w 93 krajach. Dziewięciu artystów zostało zabitych (w 8 krajach), 71 osób osadzono w więzieniu (w 16 krajach), 85 osób zatrzymano (w 27 krajach), a 23 osobom wytoczono procesy (w 13 krajach). 57 osób artystycznych doświadczyło prześladowań (w 20 krajach), 44 osobom grożono (w 22 krajach), 28 dzieł zostało zniszczonych lub uszkodzonych (w 15 krajach) 22 osobom zakazano wyjazdów za granicę (w 11 krajach), 10 artystów porwano (w 2 krajach) oraz odnotowano 352 przypadków cenzury twórczości artystycznej  ^2  2   Freemuse. „The State of Artistic Freedom” [Sytuacja swobody artystycznej] (2024), https://freemuse.no/wp-content/uploads/2024/09/SAF-Report-2024-small-1.pdf, [dostęp: 08.11.2024 r.]. ↩︎.

Te liczby to jednak wierzchołek góry lodowej. Wielu artystów nie zgłasza przypadków prześladowania, a zamiast tego decyduje się po prostu wyjechać. Według danych ONZ w maju 2024 r. na całym świecie było 43,4 mln uchodźców, a 6,9 mln osób ubiegających się o azyl uciekło przed konfliktami zbrojnymi i politycznymi, ubóstwem i katastrofami klimatycznymi, przy czym 36% uchodźców przybyło do Europy  ^3  3  USA dla UNHCR, „Refugee Statistics” [Statystyki o uchodźcach] https://www.unrefugees.org/refugee-facts/statistics/, [dostęp: 08.11.2024 r.]. ↩︎. Niewątpliwie część z nich to artyści, których sprawy nie zostały zarejestrowane przez te nieliczne organizacje, które zajmują się monitorowaniem tego zjawiska.

Cykliczne raporty Specjalnych Sprawozdawców ONZ w dziedzinie praw kulturalnych, w szczególności wspomniany powyżej raport autorstwa Shaheed i inne, o których wspominam w niniejszym opracowaniu, regulują prawa artystów w odniesieniu do różnych sytuacji, w tym w zakresie prawa do zatrudnienia i statusu prawnego. Niemniej jednak, podstawową regulacją dla artystów omawianą w niniejszym dokumencie jest wolność wyrażania opinii. Artykuł 19, tj. artykuł gwarantujący to prawo w niewiążącej Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (PDPC), a także dwie obowiązujące konwencje cytowane powyżej, które powstały po niej, tj. MPPGSiK i MPPOiP, przewidują, że każdy, bez względu na to, gdzie mieszka, i niezależnie od posiadanych przekonań politycznych i wyznania, ma prawo do:

• posiadania poglądów,
• otrzymywania i dzielenia się informacjami i ideami
• poszukiwania, znajdywania i uzyskiwania dostępu do poglądów (w określonych sytuacjach również takich, które inni mogą uznać za obraźliwe).

Jednakże to najczęściej państwa narodowe, będące strażnikami i gwarantami praw człowieka ustanowionych na gruncie międzynarodowym, naruszają prawa człowieka swoich obywateli. W raporcie o swobodzie artystycznej przygotowanym przez Radę Europy mamy do czynienia z kategoryzacją nadużyć w tym zakresie na działania „jawne” (ang. above the radar) i „niejawne” (ang. below the radar)  ^4  4  Rada Europy, „Free to Create: Report on Artistic Freedom in Europe” [Wolni by tworzyć. Raport na temat swobody artystycznej w Europie], 15.02.2023 r., https://www.coe.int/en/web/portal/-/free-to-create-report-on-artistic-freedom-in-europe. [dostęp: 08.11.2024 r.]. ↩︎.

Cenzura jawna to działania, które są widoczne w przestrzeni publicznej takie, jak na przykład:

• odwołanie wydarzenia przez galerię sztuki lub teatr z powodu presji wywieranej przez opinię publiczną lub konkretne osoby,
• wycofanie się sponsora z nagrody przyznanej artyście za kontrowersyjne dzieło lub obcięcie dofinansowania przez organ państwowy lub cofnięcie pozwolenia na korzystanie z pracowni artystycznej lub przestrzeni do odbywania prób,
• groźby zniszczenia lub zniszczenie dzieła sztuki przez grupę osób mu przeciwnych, uniemożliwienie publiczności uczestnictwa w przedstawieniu; policja często tłumaczy swoją interwencję tym, że ma obowiązek chronić obywateli, w ten sposób wymuszając odwołanie wydarzenia,
• rosnące zagrożenie dla artystów w mediach społecznościowych, którzy otrzymują groźby od osób, które mają problem z tematem, którego dotyczy wypowiedź artystyczna twórcy (np. prawa człowieka, przekonania religijne, prawa mniejszości lub poglądy polityczne).
• same platformy społecznościowe mają na sumieniu cenzurowanie dzieł, których udostępnienie opinii publicznej jest zagwarantowane prawnie.

Cenzura niejawna lub pośrednia obejmuje utratę dofinansowania lub sponsora, utratę siedziby, utratę oferty wystawy lub zleceń oraz brak ochrony ze strony policji. W Europie może również wiązać się z częstym nachodzeniem przez straż miejską lub policję z nieistotnych powodów, nieprzewidywalnymi żądaniami fundatorów wydarzenia czy pracy np. w formie przeprowadzania powtarzających się audytów, lub zmianami kryteriów przyznawania środków finansowych, uniemożliwiającymi niektórym grupom ubieganie się o nie. Z cenzurą w skali całego rynku mamy do czynienia, gdy wydawcy boją się publikować dzieła określonych autorów lub gdy zakaz pokazywania dzieła utrudnia możliwość zdobywania nowych odbiorców. Oto kilka przykładów cenzury niejawnej:

• utrudnianie swobody podróżowania przez odmowę udzielania artystom wiz, ustanowienie zakazów wstępu lub przeprowadzanie agresywnych przesłuchań na lotniskach,
• umieszczenie artysty na tajnych „czarnych listach” przez władze,
• grożenie naruszeniem lub naruszanie nietykalności cielesnej artystów lub ich bliskich w celu wywarcia presji na artyście,
• aresztowanie artystów w ramach ostrzeżenia, osadzanie w więzieniach lub trzymanie w więzieniu przez wiele lat w nadziei, że opinia publiczna zapomni o istnieniu danego twórcy,
• zabójstwa artystów.

W swoim wystąpieniu na siedemdziesiątej drugiej sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w 2017 r. druga Specjalna Sprawozdawczyni ONZ w dziedzinie praw kulturalnych, Karima Bennoune, stwierdziła, że nadużycia:

Nierzadko wiążą się z podejmowaniem działań z zakresu inżynierii kulturowej, mających na celu przeprojektowanie kultury w oparciu o monolityczne światopoglądy, koncentrujące się na „czystości” i wrogości wobec „innych”, egzekwowaniu „czci” „skromności”, roszczeniu sobie prawa do wyższości kulturowej i moralnej, narzucaniu rzekomej „prawdziwej religii” lub „autentycznej kultury” wraz z kodeksami ubioru i zachowania, które często są obce kulturowo dla lokalnych społeczności, a także tłumienie wolności ekspresji artystycznej i ograniczanie wolności nauki  ^5  5  Organizacja Narodów Zjednoczonych, wystąpienie Karimy Bennoune, specjalnej sprawozdawczyni ds. praw kulturalnych na siedemdziesiątej drugiej sesji Ogólnego Zgromadzenia, pkt. 73 (b & c)”, 25.10.2017 r.. https://www.ohchr.org/en/statements/2017/10/statement-karima-bennoune-special-rapporteur-field-cultural-rights-seventy [dostęp: 08.11.2024 r.]. ↩︎.

Bennoune, 2017

Państwa narodowe, odpowiedzialne za ochronę i obronę praw, które same ustanowiły, nie zawsze egzekwują umowy międzynarodowe, których są sygnatariuszami, nie zapewniają ochrony artystom lub nie stosują konsekwencji wobec tych, którzy ich represjonują. Władze wykorzystują różne przepisy prawa jako pretekst do uciszania artystów m.in. te dotyczące:

• podżegania, walki z dyskryminacją lub nawoływaniem do nienawiści,
• terroryzmem,
• zakłócaniem porządku publicznego,
• bluźnierstwem,
• nowych przepisów mających na celu walkę z fake newsami,
• obsceniczności.

Naruszeń praw artystów do swobody wypowiedzi mogą dopuszczać się również podmioty niepubliczne takie jak:

• instytucje edukacyjne (np. zwalnianie nauczycieli z pracy),
• środki masowego przekazu, stacje telewizyjne, firmy produkcyjne (np. odmowa dystrybucji utworów),
• związki zawodowe (np. zakazanie artyście pracy poprzez odmowę członkostwa),
• uzbrojeni ekstremiści, przestępczość zorganizowana (np. mafia narkotykowa i gangi),
• władze religijne, liderzy społeczności,
• korporacje, firmy dystrybucyjne i sklepy, sponsorzy (np. duże międzynarodowe koncerny, pozywające artystów za naruszenie praw autorskich),
• organizacje społeczeństwa obywatelskiego, stowarzyszenia (np. cenzura tłumu, cenzura uliczna).

Istnieją różne wyjaśnienia, dlaczego tak się dzieje, jak na przykład powszechna niewiedza na temat tego, co jest prawnie dozwolone, a co zabronione. Artyści i osoby zawodowo zajmujące się sztuką nie rozumieją w pełni prawa lub nie bronią swoich praw ze względu na koszty prawne albo obawę przed zastraszaniem. Władze państwowe, policja lub inne organy odpowiedzialne za ochronę wolności słowa często wykazują się nieznajomością prawa, błędnie je intepretują lub umyślnie łamią przepisy. Błędnie interpretuje się nieprecyzyjne i niezdefiniowane pojęcia prawne, takie jak zniewaga, pochwała terroryzmu czy bluźnierstwo. Mimo iż Islandia, Malta i Dania niedawno zniosły krajowe przepisy zakazujące bluźnierstwa, UNESCO podaje, że „…obraza uczuć religijnych i bluźnierstwo, a także domniemane naruszenie tradycyjnych i konserwatywnych wartości, stanowiły ponad jedną trzecią spraw sądowych przeciwko artystom na całym świecie w 2016 roku  ^6  6  UNESCO. „Re | Shaping Cultural Policies. Advancing Creativity for Development” [Re | Kształtowanie polityk kulturalnych. Wspieranie kreatywności na rzecz rozwoju” w: Globalny raport dotyczący Konwencji z 2005 roku, (Paris, United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2018 r.). https://uis.unesco.org/sites/default/files/documents/reshaping-cultural-policies-2018-en.pdf, [dostęp: 08.11.2024 r.]. ↩︎.

Często zdarza się, że prawo międzynarodowe zostało ratyfikowane przez dany kraj, ale nie jest egzekwowane lub też nadal obowiązują przepisy krajowe, sprzeczne z prawem międzynarodowym, które po ratyfikacji przez dany kraj ma pierwszeństwo przed ustawodawstwem krajowym.

Oczywiście opinia publiczna prawie nigdy nie jest świadoma tego, co jest prawnie dozwolone, a ponieważ organizacje artystyczne nie podjęły wysiłków w celu pogłębienia ich zrozumienia, opinia publiczna może być nieprzychylna wobec artysty lub dzieła sztuki. Niemal we wszystkich przypadkach, w których dochodzi do publicznych demonstracji przeciwko dziełom sztuki, osoby demonstrujące nie przeczytały nawet książki, ani nie obejrzały sztuki czy filmu, przeciwko któremu protestują, a tym bardziej nie skorzystały z okazji, by zrozumieć intencje artysty przy tworzeniu danego dzieła. Opinia publiczna może być największym zagrożeniem dla sztuki lub jej największym wsparciem. Podżegani przez populistów, ludzie ci potrafią ślepo protestować, manipulowani przez kogoś innego i kierowani strachem, nienawiścią lub egzystencjalnymi frustracjami. Mogą jednak również stanąć w obronie swojej lokalnej organizacji artystycznej. Prowadzenie dialogu z publicznością na długo przed pojawieniem się kontrowersji powinno być obowiązkiem organizacji artystycznych na całym świecie.

W każdym kraju potrzebne są przeszkolone podmioty, które stałyby na straży wolności artystycznej, lecz obecnie działa ich bardzo niewiele, m.in. francuskie Observatoire de la liberté de creation  ^7  7  LDH – Ligue des droits de l’Homme. „Observatoire de la liberté de creation”, https://www.ldh-france.org/sujet/observatoire-de-la-liberte-de-creation/, [dostęp: 8.11.2024 r.]. ↩︎.

Zasadniczo brakuje prawników i sędziów, którzy znają specyfikę spraw związanych ze sztuką.

Zarządy i pracownicy organizacji artystycznych potrzebują szkoleń, aby radzić sobie z sytuacjami, które stanowią zagrożenie dla artystów i wolności artystycznej.

Opinia publiczna, w tym odbiorcy sztuki, również musi być lepiej poinformowana na temat prawa, aby zrozumieć prawo i powody wolności artystycznej.

W kilku krajach artyści mogą liczyć na obronę przed bezprawnymi naruszeniami wolności wypowiedzi ze strony wyspecjalizowanych prawników, stowarzyszeń lub organizacji. Jeśli artysta lub twórca znajduje się w poważnym niebezpieczeństwie, a obrona prawna jest niedostępna lub niemożliwa do zrealizowania, jednym ze możliwych rozwiązań jest tymczasowa relokacja zagrożonej osoby. W ramach mojej działalności najczęściej współpracowałam z międzynarodowymi organizacjami pozarządowymi broniącymi praw człowieka, ponieważ mają one ugruntowaną praktykę, kompetentny personel i odpowiednie zasoby, takie jak środki finansowe na pomoc medyczną, prawną lub relokację.

Każdy przypadek i każda osoba jest inna. Na wybór, jakiego musi dokonać osoba artystyczna, może mieć wpływ wiele czynników, takich jak warunki panujące w jej kraju, jej twórczość i tworzone dzieła, rodzaj zarzutów lub stopień represji, z jakimi się spotyka, podmiot, który wytacza oskarżenia oraz to, czy osoba zdobyła już międzynarodowy rozgłos i czy ma sojuszników, czy podróżuje samodzielnie czy z rodziną, a także to, czy aktualnie ma zapewnione względne bezpieczeństwo, czy jest w realnym zagrożeniu. Poniżej omawiam niektóre z najczęstszych wyzwań, z jakimi musi się zmierzyć osoba artystyczna, stojąca przed decyzją o relokacji do innego kraju.

W dzisiejszym nomadycznym, ekonomicznie i społecznie zglobalizowanym świecie granice są przestarzałym pojęciem. Każdy, kto opuszcza swój kraj ojczysty z dowolnego powodu, w celu osiedlenia się w innym jest migrantem, ale ci, którzy uciekają przed nadużyciami praw człowieka i szukają ochrony międzynarodowej noszą miano osób ubiegających się o azyl, dopóki państwo goszczące nie przyzna im statusu uchodźcy. Filozof Giorgio Agambena zauważył, że „uchodźca jest pojęciem granicznym (…), które (…) zasługuje na to, by uznać go za centralną postać naszej historii politycznej (…), która jednocześnie wywołuje radykalny kryzys zasad państwa narodowego i otwiera drogę do odrodzenia pewnych kategorii, którego nie można już dłużej opóźniać”  ^8  8  Giorgio Agamben, „Radical Thought in Italy” [Myśl radykalna we Włoszech], w: Radical Thought in Italy: A Potential Politics [Myśl radykalna we Włoszech. Potencjalna wizja polityki.], red. Paolo Virno and Michael Hardt (Minneapolis: University of Minnesota Press, 1996), 163, https://www.jstor.org/stable/10.5749/j.ctttssjm, [dostęp: 15.11.2019 r.]. ↩︎. W praktyce granice są „zwierciadłami, które ukazują i reprezentują wykluczające postawy i rasistowskie niepokoje”  ^9  9  Europejska Sieć Przeciwko Rasizmowi, „Policy Briefing: The New European Pact on Migration: Racializing Migration to and In Europe” [Briefing polityczny. Nowy europejski pakt o migracji – Kategoryzacja migracji do i z Europy ze względu na rasę] (Brussels: ENAR, 2023), https://www.enar-eu.org/policy-briefing-the-new-european-union-pact-on-migration-racializing-migration-to-and-in-europe/, [dostęp: 8.08.2023 r.]. ↩︎. Wzmacniają one jednak władzę państwa w zakresie przyznawania lub odmawiania obywatelstwa lub innego statusu prawnego, który jest czynnikiem rozstrzygającym dla osoby poszukującej nowego domu. Pomimo prawnie wiążących traktatów ONZ i przepisów dotyczących migracji i uchodźców, państwo ma prawo decydować o tym, kto może do niego przybyć, a kto nie.

Uzyskanie wizy może być problematyczne lub wręcz niemożliwe, jeśli artysta nie jest znany lub nie spełnia kryteriów do uzyskania tzw. „talent visa” czyli wizy dla osób wysoce wykwalifikowanych, działających m.in. w dziedzinie sztuki. Wizy humanitarne są z kolei niezwykle trudne do uzyskania. W niektórych przypadkach władze kraju docelowego przyznające wizę lekceważą zalecenia działu kultury własnej ambasady. Przyznana wiza może również być ważna jedynie krótkoterminowo, co jest powodem stresu i niepokoju osoby znajdującej się w poważnym niebezpieczeństwie, która nie może wrócić do swojego kraju. Wizy bywają kosztowne, a niekiedy osoby artystyczne uciekające przed prześladowaniami muszą najpierw udać się do kraju trzeciego w celu uzyskania wizy, przy czym istnieje ryzyko, że wiza nie zostanie w ogóle przyznana. Proces ubiegania się o wizę bywa długotrwały, a bywają sytuacje, w których dana osoba żyje w trwałym zagrożeniu i musi wciąż szukać nowego schronienia. Jeżeli osobie artystycznej towarzyszy rodzina, która również jest narażona na niebezpieczeństwo ze względu na charakter twórczości, konieczne jest zdobycie wiz dla wszystkich osób. W przypadku, gdy artyście odmówiono wydania wizy, trzeba szukać innego rozwiązania.

Międzynarodowe środowisko obrońców praw człowieka (ang. human rights defenders – HRD) pomaga w tymczasowej relokacji obrońców praw człowieka, którzy znaleźli się w niebezpieczeństwie, wspierając ich w przeprowadzce w ramach kraju, regionu lub za granicę w przypadku nagłego zagrożenia oraz, w stosownych przypadkach, wydając wizy awaryjne i ułatwiając tymczasowe schronienie w innych krajach. Obrońcą praw człowieka może być każdy, kto broni praw człowieka i przyjmuje, że wszystkie takie prawa są ważne. W niektórych przypadkach osoba artystyczna może zostać uznana za obrońcę praw człowieka i skorzystać z dostępnych zasobów, takich jak pomoc medyczna i prawna oraz tymczasowa relokacja. Dzieje się tak, gdy praca osoby artystycznej wyraża powszechnie uznane prawa człowieka i prawa kulturowe, m.in. ekspresja we własnym języku, kultywowanie własnych zwyczajów, promowanie praw kobiet lub mniejszości, wyrażanie preferencji politycznych, manifestacja prawa do stowarzyszania się itp. Należy zauważyć, że obejmuje to nie tylko dzieła o charakterze politycznym lub religijnym, ale osoba artystyczna może również wyrażać przez swoją twórczość i działalność artystyczną swoje prawa lub prawa jego społeczności.

Jednocześnie, jak wspomniano powyżej, wzrosła liczba dostępnych rezydencji dla osób artystycznych, a niektóre z nich są nawet wyspecjalizowane jako rezydencje dla zagrożonych artystów. Rezydencja polega na zapewnieniu pewnych udogodnień, np. pracowni artystycznej udostępnionej na określony czas w celu pracy nad projektami artystycznymi. Organizacja lub strona trzecia może zapewnić stypendium albo może wymagać opłaty od rezydenta. W ramach niektórych rezydencji oferowane jest zakwaterowanie, jak również materiały potrzebne do pracy. Rezydencje dla zagrożonych artystów to możliwość życia i pracy twórczej w bezpiecznej przestrzeni, lecz często są one krótkoterminowe. Co zatem dzieje się, gdy rezydencja dobiega końca, a powrót do kraju nie jest bezpieczny? Wraz ze wzrostem liczby rezydencji wzrosła również wiedza na temat specyficznych potrzeb osób artystycznych podlegających relokacji, którym może zarażać trwałe niebezpieczeństwo i prześladowania w ich kraju pochodzenia, jak również na temat potrzeb osób oferujących rezydencje i goszczących rezydentów, którzy mogą czuć się przytłoczeni kontaktem z osobami straumatyzowanymi i będącymi w zagrożeniu  ^10  10  Human Rights Defender Hub, „The Wellbeing of Human Rights Defenders” [Dobrostan obrońców praw człowieka]. www.hrdhub.org/wellbeing, [dostęp: 8.11.2024 r.]. ↩︎.

Gdy pracowałam z zagrożonymi artystami, zazwyczaj razem z podopiecznym próbowałam znaleźć właściwą drogę ku bezpieczeństwu, taką która wydawała się pewna i nie zagrażałaby osobie artystycznej, gdyby kiedykolwiek chciała wrócić do swojego kraju (niektóre kraje nie zezwalają na powrót osobom, które ubiegały się o azyl w innym kraju). Potencjalne rozwiązania obejmowały stypendia, kursy zawodowe, zdobycie zaproszenia na festiwale, trasy koncertowe lub wystawy i oczywiście rezydencje artystyczne.

Osoba artystyczna musi jednak samodzielnie zgłosić się na takie przedsięwzięcia. Jeżeli przebywa w kraju, w którym panuje konflikt zbrojny lub w strefie dotkniętej kataklizmem lub próbuje się wydostać z rodzimego kraju, jak i kiedy miałby stworzyć swoje portfolio? Pojawia się też pytanie, kto będzie dokonywał oceny wniosku i na jakiej podstawie będzie się to odbywać? Czy osoba dokonująca oceny wniosków posiada znajomość dominującej estetyki kraju, z którego pochodzi osoba artystyczna? Czy ocena ma być przeprowadzona w oparciu o kanon sztuki obowiązujący w jej kraju? Czy rezydencje powinny być dostępne wyłącznie dla osób, których twórczość ma szansę wpisać się w zachodnie standardy, aby można było dokonać ich ewaluacji lub potwierdzić ich reputację przez fundatorów?

Jeżeli osoba artystyczna poszukuje pomocy ze strony organizacji pozarządowych, fundacji czy organizacji działających na rzecz ochrony praw człowieka, których działania skierowane są do konkretnych grup odbiorców takich jak kobiety czy osoby queer, powstaje pytanie o tożsamość i o to, jak bardzo dana osoba chce się wpisywać w określone zawężające definicje. Organizacje często wymagają również okazania dowodów bycia ofiarą prześladowań, co może być trudne do zdobycia lub skompletowania, jeżeli osoba artystyczna nie posiada pełnej dokumentacji.

Czy osoba artystyczna spotka się w kraju docelowym z gościnnością, czy z czymś, co Jacques Derrida nazywa „hostipitality” lub „wrogościnnością”, czyli wrogością nieuchronnie wpisaną w gościnność?  ^11  11  Jacques Derrida, „HOSTIPITALITY” [WROGOŚCINNOŚĆ], w: Angelaki: Journal of the Theoretical Humanities 5, nr 3 (2000): 3–18, doi: 10.1080/09697250020034706; https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09697250020034706, [dostęp: 25.09.2020 r.]. ↩︎

W jaki sposób osoba artystyczna może udowodnić, że jest artystą? W niektórych krajach obowiązują pewne wymogi, takie jak członkostwo w krajowym związku artystów, dowód posiadania dyplomu z uznanej uczelni lub wykształcenia w dziedzinie sztuki, lub dowód czerpania dochodu z pracy artystycznej lub praktyki twórczej. Osoba artystyczna, która dopiero co przybyła do nowego kraju lub czeka na przyznanie statusu prawnego, takiego jak np. status uchodźcy, nie jest w stanie spełnić tych wymogów w szczególności, jeżeli nie posiada legalnego prawa do pracy lub możliwości zarabiania pieniędzy, a także jeżeli nie może kształcić się ani szkolić zawodowo w kraju goszczącym, co zdarza się w niektórych krajach UE. Praca to nie tylko prawo, to forma godności, bycia widocznym jako osoba wykonująca dany zawód i prawo do rozwoju.

Kolejnym dylematem, przed którym staje relokowana osoba artystyczna, jest to, dla kogo ma tworzyć? Czy dla odbiorców, którzy pozostali w kraju ojczystym, czy dla odbiorców z nowego kraju, w którym przyszło mu mieszkać? Co może powiedzieć swojej publiczności przez sztukę i czy zostanie zrozumiana? Czy odbiorcy z ojczyzny będą mieli poczucie, że nadal są reprezentowani w jej sztuce? Czy publiczność w nowym kraju zrozumie intencje, wyobrażenia i metafory leżące u podstaw twórczości danej osoby artystycznej?

Inne możliwe przeszkody to różnice w estetyce lub trendach promowanych przez kuratorów i wydawców, w które osoba artystyczna z innego kręgu kulturowego się nie wpisuje. Nawet jeżeli twórczość danej osoby jest bardzo wysokiej jakości, może nie spotkać się z zainteresowaniem osób, które decydują o tym, co będzie pokazywane w galeriach i muzeach.

W zależności od tego, jak funkcjonuje sektor kultury i sztuki, osoba artystyczna przyjeżdżająca do nowego kraju może być zmuszona do zapoznania się z mocno zbiurokratyzowanym procesem finansowania publicznego i odnalezienia się w nim, jak również do przestrzegania sztywnych terminów składania wniosków. Ponadto może mieć trudność w znalezieniu swojej drogi w silnie konkurencyjnym środowisku twórców, którzy posiadają już powiązania ze sponsorami lub wpływowymi politykami.

Fetyszyzacja wygnanych lub prześladowanych osób artystycznych jest dość powszechna. Ludzie chcą widzieć je jako ofiary lub bohaterów, a jak mówiła mi jedna z osób, z którymi współpracowałam: „Nie chcę tego; nienawidzę tego, ale za to mi płacą i potrzebuję pracy jak każdy inny”.  ^12  12  Rozmowa własna z anonimowym rozmówcą, 6.07.2018 r. ↩︎ Od takich osób często oczekuje się, że ich twórczość będzie reprezentatywna dla każdej innej osoby artystycznej o podobnym doświadczeniu życiowym. Takie podejście do osób artystycznych może stać się dla nich pułapką, z której trudno się wyplątać, jeśli dana osoba utrzymuje się ze sztuki. Osoby artystyczne, jak wszyscy uchodźcy, chcą pracować i zarabiać, aby zyskać niezależność.

Kolejnym częstym oczekiwaniem wobec osób artystycznych, którym oferuje się relokację, jest ich dozgonna wdzięczność wobec gospodarza lub instytucji, która ich „uratowała”  ^13  13  Marion Schmidt i Rana Yazaji, „An Exercise in Sitting with Discomfort: Towards More Equitable Support for International Relocation in North-South Contexts” [Ćwiczenie z niewygodnego siedzenia. Ku bardziej sprawiedliwemu wsparciu na rzecz relokacji międzynardowej w kontekstach obecnych na osi północ-południe] (Stuttgart: Martin-Roth-Initiative; ifa (Institut für Auslandsbeziehungen, 2022), https://opus.bsz-bw.de/ifa/frontdoor/index/index/docId/872, [dostęp: 31.07.2023 r.]. ↩︎. Jest to kolejny przejaw naruszenia godności osoby. Programy relokacyjne istnieją nie po to, aby ratować, ale po to, aby działać sprawiedliwie. Zgodnie z filozofią etyki troski, wszyscy jesteśmy współzależni i równie bezbronni i każdy z nas będzie kiedyś potrzebować czasowej opieki ze strony drugiej osoby. Jest to wzajemne działanie oparte na szacunku zakorzenione w ludzkiej naturze, a nie akt łaski.

Osoby artystyczne często spotykają się z rasizmem i wykluczeniem – byłam świadkiem sytuacji, w których doświadczały trudności w wynajęciu mieszkania, a po zdobyciu pracy otrzymywały niższe wynagrodzenie niż inni pracownicy, co jest udokumentowaną i częstą praktyką w niektórych miejscach.

Wreszcie pozostaje kwestia polityk kulturalnych – czy są one realizowane? Innymi słowy, czy polityki te działają i promują wartości takie jak równość, różnorodność kulturowa i dostępność dla wszystkich osób? Czy może my, pracujący w sektorze kultury, zdradzamy nasze własne słowa, używając ich wyłącznie retorycznie bez podejmowania realnych działań?

Władze odpowiedzialne za kwestię migracji powinny dysponować zaktualizowanym i realistycznym zestawem wytycznych, według których będą mogły oceniać poszczególne przypadki. Koncepcja tak zwanej „wizy dla talentów” nie odpowiada na specyficzne potrzeby osób artystycznych, ich twórczości i realiów życia zawodowego. Warto byłoby, aby środowisko sztuki współpracowało z władzami zajmującymi się migracją w swoich krajach w celu wspólnego opracowania takich wytycznych.

Wytyczne, takie jak te wspomniane powyżej, zawarte w Deklaracji Barcelońskiej lub przewodnik pt. „Bezpieczeństwo dla Artystów” opracowany przez organizację Artists at Risk Connection, powinny zostać poddane dyskusji przez przedstawicieli sektora artystycznego w celu ich dostosowania do lokalnego kontekstu i udostępnienia organizatorom rezydencji artystycznych dostępnych dla osób artystycznych dotkniętych problemem uchodźstwa  ^14  14  Gabriel Fine and Julie Trébault, eds., Susan Chumsky. “A Safety Guide for Artists”. Artists at Risk Connection (ARC), January 26, 2021, https://artistsatriskconnection.org/guide, [dostęp: 8.11.2024 r.]. ↩︎.

Co istotne, osoby artystyczne doświadczające prześladowań i zmuszone do relokacji powinny brać udział w takich dyskusjach, a wszelkie adaptacje międzynarodowych wytycznych powinny być z nimi konsultowane.

Wszyscy znamy ten obrazek – trzech chłopców próbuje obejrzeć mecz piłki nożnej zza wysokiego płotu. Najniższy z nich nic nie widzi, bo płot jest za wysoki, nawet jeżeli wszyscy stoją na jednej ławce. To, czego potrzebuje ten najniższy, to stopnia, który zrówna go do poziomu pozostałych dwóch osób, czyli wyższej ławki.

Mimo że polityka kulturalna każdego kraju lub lokalizacji może być inna i różny może być zakres zasobów dostępnych dla osób artystycznych, zasady sprawiedliwości zapewniają, że osoby artystyczne przybywające do nowego kraju uzyskają takie wsparcie, które pozwoli im na osiągnięcie takiego samego poziomu, co osoby artystyczne urodzone lub mieszkające w danym kraju, o ile korzystają z możliwości dostępnych dla całego środowiska artystycznego. Chodzi nie o specjalne, ale o sprawiedliwe wsparcie. Filozofka Nancy Fraser nazywa to „równością statusu” lub „parytetem uczestnictwa” i traktuje jako niezbędny składnik sprawiedliwości  ^15  15  Nancy Fraser, „Recognition without Ethics” [Uznanie bez etyki], w: The Turn to Ethics [Zwrot ku etyce], red. M. Garber, B. Hanssen i R. Walkowitz (New York: Routledge, 20W n00), s. 89, 95–126. ↩︎. Gdy wszystkie osoby artystyczne, bez względu na pochodzenie, osiągną ten sam poziom, mogą dążyć do osiągnięcia swoich celów.

Czego zatem potrzebują osoby artystyczne? Szkoleń i edukacji, miejsca do pracy i materiałów, z których mogą tworzyć, dostępu do innych osób artystycznych lub sieci je łączących, dostępu do twórczości innych, dostępu do osób decyzyjnych – producentów i kuratorów. Nowoprzybyli potrzebują uznania ich za pełnoprawnych członków społeczności twórców. Wszyscy twórcy potrzebują sprawiedliwego dostępu do całego łańcucha produkcyjnego – edukacji i szkoleń, twórczości, produkcji, dystrybucji i dokumentacji.

Odmienność systemów i sytuacji poszczególnych krajów oznaczają, że osiągnięcie sprawiedliwości w zakresie polityk kulturowych i dobrych praktyk na poziomie krajowym będzie się różnić. W wysoko zbiurokratyzowanych krajach, takich jak Francja, funkcjonuje jeden określony model, a w krajach, w których system wsparcia dla sektora sztuki i kultury jest mniej rozwinięty sytuacja może być paradoksalnie korzystniejsza ze względu na mniejszą liczbę wymagań czy np. licencji wymaganych wobec osób chcących tworzyć i prezentować swoją sztukę (lecz prawdopodobnie wiąże się to też z mniejszą liczbą możliwości otrzymania dofinansowania).

Z tych niewielu badań na temat migracji osób artystycznych, jakie udało mi się znaleźć wynika, że nowo przybywające osoby mają pozytywny wpływ na środowisko artystyczne kraju goszczącego, przyczyniając się do stworzenia bardziej dynamicznego ośrodka sztuki  ^16  16  Karol Jan Borowiecki i Kathryn Graddy, „Immigrant Artists: Enrichment or Displacement?” [Artyści – migranci. Wzbogaceni czy przemieszczeni?], w: Journal of Economic Behavior and Organization 191 (2021), s. 785–797, https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0167268121003863?via%3Dihub [dostęp: 04.09.2023 r.]. ↩︎. Badacze zjawiska migracji postrzegają migrujące osoby artystyczne jako agentów zmiany:

[O]bserwujemy walkę pomiędzy agentami zmiany a tymi, którzy stawiają im opór. Agenci zmiany dostosowują się do okoliczności, przechodzą transformację lub wymyślają na nowo oficjalne narracje, dowodząc, że europejskie społeczeństwa stają się społeczeństwami migrantów – doświadczają one migracji od dziesiątek lat, a znaczna liczba ich członków, szczególnie tych młodszych, jest potomkami migrantów.

Sievers, 2024: 2

W niektórych krajach sektor sztuki współpracuje z migrującymi osobami artystycznymi i wspiera je. Od rozpoczęcia inwazji Rosji na Ukrainę w 2022 roku Kunstenpunt (Flamandzki Instytut Sztuki) organizuje cotygodniowe spotkania online na Zoom dla osób artystycznych i osób działających na ich rzecz, będące okazją do rozmowy, dzielenia się informacjami o ofertach i możliwościach, wyrażenia swoich potrzeb czy omówienia problemów typowych dla osób doświadczających migracji, a pochodzących z różnych środowisk. Sieć On the Move, działająca od 2019 roku i zrzeszająca publiczne organizacje zajmujące się kulturą upoważnione do zajmowania się kwestią mobilności osób artystycznych, organizuje spotkania swojej Grupy Roboczej Mobilności Wymuszonej [ang. (En)forced Mobility Working Group], na których uczestnicy opowiadają o prowadzonych inicjatywach i dobrych praktykach w zakresie wsparcia udzielanego artystom przybywającym do ich krajów  ^17  17  On the Move, „(En)forced Mobility” [Mobilność wymuszona], https://on-the-move.org/network/working-groups/enforced-mobility, [dostęp: 8.11.2024 r.]. ↩︎. Z pewnością istnieje jeszcze wiele innych okazji do prowadzenia badań nad zjawiskiem osób artystycznych dokonujących relokacji i zmuszonych do zmiany miejsca zamieszkania, w szczególności przez same osoby artystyczne, z uwzględnieniem ich własnej perspektywy i opowiedzianych ich własnym głosem.

Istnieje możliwość, zwłaszcza dla Polski, do dokonania dwuletniego przeglądu kluczowej dokumentacji w okresie od stycznia do czerwca 2025 roku, kiedy Polska będzie sprawować prezydencję w Radzie UE.

 Pod koniec półrocznej prezydencji sprawowanej przez Szwecję wiosną 2023 roku, szwedzka ministra kultury, Parisa Liljestrand, zwołała posiedzenie ministrów kultury z 27 państw członkowskich UE. Spotkanie odbyło się 16 maja 2023 roku i opublikowano po nim „Konkluzje Rady dotyczące zagrożonych artystów i przemieszczonych osób artystycznych”, w którym zauważono:

[I]stotną rolę, w kontekście historycznym oraz współczesnym, jaką pełnią wygnani artyści w promowaniu pokoju, wzajemnego zrozumienia, wolności, demokracji i różnorodności kulturowej, oraz to jak ważne jest umożliwienie zagrożonym i przemieszczonym artystom kontynuowanie pracy artystycznej i dawanie świadectwa na temat bieżących wydarzeń […] [potwierdzając] potrzebę przygotowania się Europy do zapewniania zarówno krótkoterminowego, jak i długoterminowego wsparcia zagrożonym i przemieszczonym osobom artystycznym poprzez odpowiednie ramy prawne i instytucjonalne.

Rada Unii Europejskiej, 2023: punkty 10, 12

Co ważne, dokument wyraźnie odwołuje się do konieczności uznania, ale również do oferowania bieżącego wsparcia przemieszczonym osobom artystycznym, które pozwoli im rozwijać się jako ludzie, obywatele i pracownicy i zachęca państwa członkowskie do:

[R]ozważenia podjęcia kolejnych środków w celu zwiększenia możliwości oferowania bezpiecznego schronienia i tzw. miast ochronnych dla zagrożonych i przemieszczonych osób artystycznych […] rozważenia zastosowania długoterminowego i holistycznego podejścia do przyjmowania zagrożonych i przemieszczonych osób artystycznych oraz ich rodzin, uzupełniając pilną potrzebę zapewnienia schronienia możliwościami stania się częścią lokalnej społeczności i uczestnikami życia kulturalnego, aby mogły być aktywne i usłyszane.

Ibid.: Punkty 14, 16

Specjalistka od teorii polityki i socjolożka feministyczna Iris Marion Young opracowała „społeczny model połączenia” wraz z koncepcją „grupowej odpowiedzialności za niesprawiedliwość społeczną”  ^18  18  Iris Marion Young, „Responsibility for Justice” [Odpowiedzialność za sprawiedliwość], (Oxford: Oxford University Press, 2011), s. 96. ↩︎. Jej zdaniem, wszyscy jesteśmy współwinni nierówności strukturalnych, nawet jeżeli pośrednio i na odległość. Zdaniem Young społeczność nie polega „jedynie na bycie jego członkiem [ale] na aktywności w relacjach…”  ^19  19  Ibidem, s. 137. ↩︎. W swojej książce „Responsibility for Justice” [Odpowiedzialność za sprawiedliwość] Young pisze:

Ta odpowiedzialność nie dotyczy wyłącznie przeszłości, ponieważ […] poczucie winy lub wina dotyczy raczej przyszłości. Bycie odpowiedzialnym […] oznacza obowiązek do dołączenia do innych […] do zmiany procesów strukturalnych, aby ich rezultaty były mniej niesprawiedliwe.

Ibid.: s. 96

Czy sektor artystyczny w Europie ponosi zbiorową odpowiedzialność za osoby artystyczne, które były zmuszone do relokacji lub przemieszczenia się z powodu prześladowań lub łamania ich praw człowieka? Jestem zdania, że tak właśnie jest. Branża sztuki na całym świecie często doświadcza większych trudności i jest traktowana marginalnie w porównaniu z innymi. Jednocześnie cechuje ją wysoki stopień internacjonalizacji, a wymiany artystyczne, współpraca przy produkcji wydarzeń, edukacja, projekty, wystawy i spektakle z udziałem twórców z różnych krajów są na porządku dziennym. Co więcej, podczas gdy sektor sztuki wyznaje najwyższe wartości, nasza przeszłość kolonialna i inne doświadczenia wiążą nas nierozerwalnie ze sobą pod względem kulturowym, politycznym i ekonomicznym w sposób, który jest złożony i podlega ciągłym analizom. Potrzebujemy siebie nawzajem, bez względu na odległości jakie nas dzielą, aby stworzyć i utrzymać silną, wzajemnie powiązaną społeczność, która wyznaje te same wartości i zna wartość sztuki i samych osób artystycznych, uznaje sztukę za ważne doświadczenie wspólnotowe.

Istnieje potrzeba prowadzenia bardziej interdyscyplinarnych badań, zwłaszcza przez naukowców z doświadczeniem emigracyjnym, poświęconych migracjom, prawom człowieka i polityce w zakresie sztuki.

Należy przeanalizować nie tylko przeszkody, ale także kluczowe czynniki sukcesu. lecz może to wymagać długoterminowych badań i analizy nierówności strukturalnych.

Podobnie należy zbadać wpływ, jaki migracje wywierają na lokalną społeczność artystyczną przyjmującą artystów dotkniętych zjawiskiem wymuszonej migracji.

Proces wdrożenia konkluzji Rady UE z 2023 r. w sprawie zagrożonych i przemieszczonych artystów powinien być monitorowany w każdym z państw członkowskich UE.

Specjalni Sprawozdawcy zajmujący się sektorem kultury i sztuki są niezwykle kompetentni i pomocni, wysłuchują głosów środowiska, doradzając mu i zgłaszając problemy ONZ, a także innym krajom. Nie są etatowymi pracownikami ONZ, a ich naturalnym sojusznikiem jest społeczeństwo obywatelskie. Wykonują oni inne zawody i zazwyczaj są zajęci utrzymywaniem swoich „codziennych” miejsc pracy, a poza tym pełnią funkcje Specjalnych Sprawozdawców. Branża sztuki i kultury na całym świecie wysoko ceni ich pracę. Poniżej wymieniam niektóre z przełomowych „Sprawozdań Specjalnych”. Warto jednak zapoznać się ze wszystkimi  ^20  20  Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. praw człowieka, Specjalny Sprawozdawca w dziedzinie praw kulturalny=ch,      https://www.ohchr.org/en/special-procedures/sr-cultural-rights, [dostęp: 8.11.2024 r.]. ↩︎.

Lista opublikowanych Sprawozdań Specjalnych w dziedzinie praw kulturalnych: https://www.ohchr.org/en/special-procedures/sr-cultural-rights/annual-reports.

Farida Shaheed (2009 – 2015) Specjalna Sprawozdawczyni ONZ rzuca światło na prawo do swobody artystycznej i twórczości.

https://www.ohchr.org/en/special-procedures/sr-cultural-rights/artistic-freedom

Karima Bennoune (2015 – 2021).

https://www.ohchr.org/en/special-procedures/sr-cultural-rights/universality-and-diversity

https://www.ohchr.org/en/special-procedures/sr-cultural-rights/cultural-rights-defenders

Alexandra Xanthaki (2021 -)

Sprawozdanie na temat praw kulturalnych i migracji, https://documents.un.org/doc/undoc/gen/g23/008/22/pdf/g2300822.pdf

Sprawozdanie na temat rozwoju i praw kulturalnych, https://documents.un.org/doc/undoc/gen/n23/214/75/pdf/n2321475.pdf

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (PDPC) z 1948 roku to niewiążący dokument o charakterze normatywnym, ustanawiający międzynarodowe standardy i stanowiąca kodyfikację zwyczajowego prawa międzynarodowego i odzwierciedlenie ogólnych zasad prawa międzynarodowego. (Aby stworzyć wiążące prawodawstwo, ONZ i jej państwa członkowskie stworzyły dwie konwencje wymienione poniżej).

PDPC jest przełomowym dokumentem w historii praw człowieka. Deklaracja, opracowana przez przedstawicieli różnych środowisk prawnych i kulturowych ze wszystkich regionów świata, została ogłoszona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w Paryżu w dniu 10 grudnia 1948 roku (rezolucja Zgromadzenia Ogólnego 217 A) jako wspólny standard osiągnięć dla wszystkich ludzi i wszystkich narodów. To w niej po raz pierwszy określono podstawowe prawa człowieka, które mają podlegać powszechnej ochronie. Deklaracja została przetłumaczona na ponad 500 języków. Powszechnie uznaje się, że PDPC zainspirowała i utorowała drogę do przyjęcia ponad siedemdziesięciu traktatów dotyczących praw człowieka, stosowanych dzisiaj na poziomie globalnym i regionalnym (wszystkie zawierają odniesienia do niej w swoich preambułach).

Istotne z perspektywy problemu:

 Artykuł 19

Każda jednostka ma prawo do wolności poglądów i wypowiedzi; prawo to obejmuje nieskrępowaną wolność posiadania poglądów oraz poszukiwania, otrzymywania i przekazywania informacji oraz idei, wszelkimi środkami i bez względu na granice.

 Artykuł 27 stwierdza, że każda osoba ma prawo do swobodnego uczestnictwa w życiu kulturalnym wspólnoty, do korzystania ze sztuki oraz do współuczestnictwa w postępie naukowym i płynących zeń korzyściach.

Od samego początku panowała powszechna zgoda co do tego, że treść Powszechnej Deklaracji powinna przyjąć formę prawną międzynarodowego traktatu. Zgromadzenie Ogólne potwierdziło konieczność uzupełnienia tradycyjnych praw obywatelskich i politycznych prawami gospodarczymi, społecznymi i kulturalnymi, ponieważ obie kategorie praw były „wzajemnie powiązane i współzależne”. W konsekwencji powstały dwa traktaty: Pakt ustanawiający prawa obywatelskie i polityczne (MPPOiP) oraz równoległy Pakt zapewniający prawa gospodarcze, społeczne i kulturalne (MPPGSiK). Wbrew wielu pesymistycznym oczekiwaniom, zostały one w większości ratyfikowane jednocześnie. Stany Zjednoczone nie ratyfikowały MPPGSiK, a Chiny nie zdecydowały się na ratyfikację MPPOiP.

Międzynarodowa Karta Praw Człowieka składa się z Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (PDPC)  ^21  21  Powszechna Delaracja Praw Człowieka, Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego 217 A (III). http://www.un.org/en/universal-declaration-human-rights/. ↩︎, Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (MPPGSiK)  ^22  22  Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych (1966b). Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, 16 grudnia 1966 r., Seria Traktatów Organizacji Narodów Zjednoczonych, tom 993, 3. https://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CESCR.aspx  [dostęp: 15.01.2021 r.]. ↩︎ (wraz z Protokołem dodatkowym)  ^23  23  https://www.ohchr.org/sites/default/files/Documents/Press/OP_ICESCR.pdf [dostęp: 8.11.2024 r.]. ↩︎oraz Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP)  ^24  24  Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych (1966a). Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, 16 grudnia 1966, Seria Traktatów Organizacji Narodów Zjednoczonych, tom. 999, 171.       https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/ccpr.aspx html, [dostęp: 15.01.2021 r.]. ↩︎, wraz z pierwszym  ^25  25  https://web.archive.org/web/20081220175814/http://www2.ohchr.org/english/law/ccpr-one.htm [dostęp: 8.11.2024 r.]. ↩︎ i drugim  ^26  26  http://hrlibrary.umn.edu/instree/b5ccprp2.htm [dostęp: 8.01.2024 r.]. ↩︎ Protokołami dodatkowymi.

Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP) z 1966 r. jest wiążącym aktem prawnym dla państw, które go ratyfikowały.

Zobowiązuje ona państwa, które ją ratyfikowały, do przestrzegania prawa do samostanowienia, prywatności, wolności i swobody, sprawiedliwego traktowania przez prawo bez dyskryminacji oraz do zapobiegania arbitralnemu aresztowaniu i zatrzymaniu. Zakazuje tortur, okrutnego karania i niewolnictwa oraz chroni wolność zgromadzeń i zrzeszania się.

Według stanu na czerwiec 2022 r. Pakt został podpisany i ratyfikowany przez 173 państwa, przy czym sześć państw podpisało go bez ratyfikacji, w szczególności są to Chińska Republika Ludowa i Kuba. Korea Północna jest jedynym państwem, które próbowało się z niego wycofać.

Istotne z perspektywy problemu: 

Artykuł 19

1. Każdy człowiek ma prawo do posiadania bez przeszkód własnych poglądów.

2. Każdy człowiek ma prawo do swobodnego wyrażania opinii; prawo to obejmuje swobodę poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania wszelkich informacji i poglądów, bez względu na granice państwowe, ustnie, pismem lub drukiem, w postaci dzieła sztuki bądź w jakikolwiek inny sposób według własnego wyboru.

Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (MPPGSiK), z 1966 roku jest wiążącym dokumentem dla krajów, które go ratyfikowały.

Pakt zobowiązuje jego strony do działania na rzecz zapewnienia praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych (PGSK) na terytoriach znajdujących się pod kontrolą innego państwa oraz osobom fizycznym, w tym praw pracowniczych, prawa do ochrony zdrowia, prawa do edukacji i prawa do odpowiedniego poziomu życia. Według stanu na lipiec 2020 roku Pakt podpisało 171 państw. Kolejne cztery kraje, w tym Stany Zjednoczone, podpisały, ale nie ratyfikowały Paktu.

Istotne z perspektywy problemu:

Artykuł 15 uznaje prawo każdej osoby do udziału w życiu kulturalnym, korzystania z ochrony interesów moralnych i materialnych, wynikających z wszelkiej twórczości naukowej, literackiej lub artystycznej, której jest autorem. Artykuł 15 stwierdza również, że Państwa Strony niniejszego Paktu zobowiązują się do poszanowania swobody koniecznej do prowadzenia badań naukowych i działalności twórczej.

Zgodnie z zasadą „stopniowej realizacji” niektóre z praw (np. prawo do zdrowia) mogą być trudne do zapewnienia w praktyce w krótkim czasie, a państwa mogą podlegać ograniczeniom w zakresie zasobów, jednak wymaga się od nich, aby działały na miarę swoich możliwości. Wymóg „podejmowania kroków” nakłada ciągły obowiązek działania na rzecz realizacji praw. Zakazuje również stosowania celowo regresywnych środków, utrudniających osiągnięcie tego celu. Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych również interpretuje tę zasadę jako nakładającą minimalne podstawowe zobowiązania do zapewnienia co najmniej minimalnych podstawowych standardów w odniesieniu do poszczególnych praw. W krajach, w których zasoby są znacznie ograniczone, ten proces powinien obejmować korzystanie z ukierunkowanych programów skierowanych do osób znajdujących się w trudnej sytuacji. Egzekwowanie przestrzegania niektórych przepisów, w tym przepisów antydyskryminacyjnych jest już wymagane na mocy innych instrumentów ochrony praw człowieka, takich jak MPPOiP.

1. Agamben, Giorgio. “Form-of-Life” and “Beyond Human Rights.” In Radical Thought in Italy: A Potential Politics, edited by Paolo Virno and Michael Hardt, 151–158; 159–166. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1996. https://www.jstor.org/stable/10.5749/j.ctttssjm [accessed: 15.11.2019].
2. Borowiecki, Karol Jan, and Kathryn Graddy. “Immigrant Artists: Enrichment or Displacement?” Journal of Economic Behaviour and Organisation 191 (2021): 785–797. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0167268121003863?via%3Dihub [accessed: 04.09.2023].
3. Butler, Judith. Frames of War: When is Life Grievable? London: Verso Books, 2009.
4. Derrida, Jacques. “Hostipitality.” Angelaki: Journal of the Theoretical Humanities 5, no. 3 (2000): 3–18. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09697250020034706 [accessed: 25.09.2020].
5. Derrida, Jacques. Of Hospitality. Stanford, CA: Stanford University Press, 2000.
6. Derrida, Jacques. “The Principle of Hospitality.” Parallax 11, no. 1 (2005): 6–9. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/1353464052000321056 [accessed: 25.09.2020].
7. DeVlieg, M.A. “Bridging Citizenship.” In Art, Migration and the Production of Radical Democratic Citizenship, edited by Anna Czajka and Aidan O’Brien, 91–122. New York and London: Rowman & Littlefield International, 2022.
8. European Network Against Racism. Policy Briefing: The New European Pact on Migration: Racializing Migration to and In Europe. Brussels: ENAR, 2023. https://www.enar-eu.org/policy-briefing-the-new-european-union-pact-on-migration-racializing-migration-to-and-in-europe/ [accessed: 08.08.2023].
9. European Union Council of Ministers. Council Conclusions on At-Risk and Displaced Artists. Council of the European Union, General Secretariat of the Council, 16 May 2023, 9260/23. 2023/C 185/09. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:52023XG0526(02) [accessed: 03.08.2023].
10. Fraser, Nancy. “Recognition without Ethics?” In The Turn to Ethics, edited by M. Garber, B. Hanssen, and R. Walkowitz, 95–126. New York: Routledge, 2000.
11. Foucault, Michel. “The Meaning and Evolution of the Word Parrhesia in Discourse & Truth: The Problematization of Parrhesia.” https://foucault.info/parrhesia/foucault.DT1.wordParrhesia.en/ [accessed: 2018].
12. International Federation of Arts Councils and Cultural Agencies (IFACCA). “Artists, Displacement and Belonging.” International Arts Federation Services Pty Ltd., Surrey Hills, Australia, 2019. Unpublished. https://ifacca.org/media/filer_public/a2/80/a28099fc-8bfd-40f5-85de-5653be5b463d/abridged_artists_displacement_and_belonging_english.pdf [accessed: 15.10.2019].
13. Shaheed, Farida. The Right to Freedom of Artistic Expression and Creativity: Report of the Special Rapporteur in the Field of Cultural Rights. Geneva: UN Human Rights Council, A/HRC/23/34, 2013.
14. Sievers, W., ed. Cultural Change in Post-Migrant Societies: Re-Imagining Communities through Arts and Cultural Activities. Cham, Switzerland: Springer, 2024. https://doi.org/10.1007/978-3-031-39900-8 [accessed: 15.01.2021].
15. Sønderby, “Mapping of Temporary Shelter Initiatives for Human Rights Defenders in Danger, In and Outside the EU,” 2012.
16. United Nations General Assembly. International Covenant on Civil and Political Rights, 16 December 1966, United Nations Treaty Series, vol. 999, 171. https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/ccpr.aspx [accessed: 15.01.2021].
17. United Nations General Assembly. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, 16 December 1966, United Nations Treaty Series, vol. 993, 3. https://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CESCR.aspx [accessed: 15.01.2021].
18. Yazaji, Rana, and Marion Schmidt. An Exercise in Sitting with Discomfort: Towards More Equitable Support for International Relocation in North-South Contexts. Stuttgart: Martin-Roth-Initiative; ifa (Institut für Auslandsbeziehungen), 2022. https://opus.bsz-bw.de/ifa/frontdoor/index/index/docId/872 [accessed: 31.07.2023].
19. Young, Iris Marion. Responsibility for Justice. New York: Oxford University Press, 2011.